Ciemna Triada – część 1 – Podróż do ciemnych zakamarków osobowości

Czym jest „ciemna triada”? Podejrzewam, Drogi Czytelniku, iż wielokrotnie zetknąłeś się z popularnymi określeniami takimi jak „osoba toksyczna”, „wampir energetyczny”. Zapewne orientujesz się także w znaczeniu takich terminów jak „psychopata”, „socjopata” czy też „narcyz”. Możliwe, iż czytałeś, iż odnoszą się one do zaburzeń osobowości, które zostały wnikliwie zbadane przez naukowców zajmujących się psychologią kliniczną i świetnie opisane w wielu artykułach naukowych, popularnonaukowych.

Z tego względu nie zamierzam dokładać do owego zbioru jeszcze jednego tekstu o charakterze opisowym, którym pewnie nie wniosłabym niczego odkrywczego. Natomiast zdecydowanie rzadziej w polskiej literaturze przedmiotu, czy też na blogach pojawia się tematyka „Ciemnej Triady” osobowości, chociaż to pojęcie może bardziej zainteresować czytelnika zaintrygowanego problematyką toksycznych osobowości, relacji itd. Dlatego dzisiaj prezentuję Ci pierwszy artykuł z cyklu „Ciemna Triada”.

Pojęcie „ciemnej triady” osobowości

„Ciemna triada” osobowości odnosi się do zestawu pokrewnych cech, opisujących eksploatacyjny styl interpersonalny. Ich wspólny element stanowi tendencja do manipulacji innymi ludźmi oraz ich wykorzystywania, skłonność do autopromocji, chłód emocjonalny, obłuda i agresywność.

Pojęcie „ciemnej triady” osobowości pojawiło się w literaturze psychologicznej stosunkowo niedawno za sprawą Delroya L. Paulhusa i Kevina M. Williamsa, którzy w 2002 roku podjęli próbę integracji wyników wcześniejszych badań dotyczących nieakceptowanych społecznie, a jednocześnie nie mających bezpośredniego komponentu psychopatologicznego, cech osobowości występujących w populacji osób nie będących prawomocnie skazanymi przestępcami. Owocem ich przemyśleń była koncepcja „ciemnej triady” – stosunkowo szerokiego konstruktu, obejmującego: makiawelizm, subkliniczną psychopatię oraz subkliniczny narcyzm (Paulhus i Williams, 2002). Z racji tego, iż każdy z wymienionych konstruktów doczekał się wielu interesujących badań i stanowi ciekawy temat z zakresu psychologii osobowości, poświęcę im oddzielne artykuły. Natomiast teraz pozwolę sobie na pobieżne przybliżenie terminologii.

Makiawelizm

Makiawelizm polega na realizacji celów metodą manipulacji interpersonalnej. Charakterystyczne cechy takiej postawy, to brak empatii w kontaktach interpersonalnych, instrumentalne traktowanie, zgoda na łamanie norm moralnych i zasad postępowania, stosowanie zasady: cel uświęca środki, brak ideologicznego zaangażowania, silny kontakt z rzeczywistością.

Subkliniczna psychopatia

Subkliniczna psychopatia to psychopatia niekryminalna (traktowana jako pewien wymiar osobowości). Według Cleckley’a możemy spotkać psychopatów w różnych zawodach, często zajmujących wyższe stanowiska. Warto zauważyć, iż takie cechy psychopaty subklinicznego jak urok osobisty, brak lęku (nieustraszoność), brak empatii mogą być przydatne w niektórych zawodach (prawnik, chirurg, polityk, przedsiębiorca). Jednakże oprócz tych cech psychopatia (także subkliniczna) wyróżnia się impulsywnością i skłonnością do manipulacji.

Subkliniczny narcyzm

Subkliniczny narcyzm to konstrukt psychologiczny, a nie kliniczny (tak samo jak subkliniczna psychopatia), gdyż jak zaobserwowano pewne cechy z psychopatologii występują w mniejszym nasileniu w populacji ogólnej. Wyróżniamy narcyzm wielkościowy (o podwyższonym poczuciu własnej wartości) i narcyzm wrażliwy (który cechuje m.im obniżone poczucie własnej wartości). Generalnie u subklinicznych narcyzów (wielkościowych) zauważamy takie cechy jak potrzeba bycia podziwianym, agresywność, ekshibicjonizm. Narcyzi z drugiej grupy wyróżniają się z kolei wysoką wrażliwością, niepokojem, postawą obronną.

Geneza i istota „ciemnej triady”

Początkowo związki makiawelizmu z psychopatią i narcyzmem rozpatrywano osobno, później badano całą „ciemną triadę” osobowości. Właściwie do dziś trwa debata, czy cechy te powinno rozpatrywać się jako odrębne konstrukty, czy też raczej jako pojedynczy wymiar. „Perspektywa odrębności (niepowtarzalności)” zakłada, że „ciemna triada” obejmuje odrębne wymiary (Jones i Paulhus, 2010; Vernon, Villani, Vickers i Harris, 2008; za: Rauthmann i Kolar, 2012). Jednakże są empiryczne dowody, iż istnieje potrzeba odróżnienia każdej z trzech cech „ciemnej triady”. Makiawelizm, psychopatia i narcyzm wykazują podobieństwa konceptualne, głównie jako rezultat ich wspólnego fenotypowego stylu zachowania, określanego przez Jonesa i Paulhusa mianem eksploatacyjnego, a polegającego na zaspokajaniu własnych potrzeb kosztem innych ludzi. Jednakże podstawowe procesy psychiczne leżące u postaw tego typu egoistycznych i eksploatacyjnych zachowań różnią się wśród cech „ciemnej triady”.

Ciemna triada – odrębne osobowości

Podobieństwa zachowań mogą się zdarzać nawet wtedy, gdy u ich podstaw leżą odrębne mechanizmy i jest możliwe, że każda cecha „ciemnej triady” jest przejawem dynamiki odrębnej osobowości. Niewątpliwie, dowód na to, iż tak jest w istocie pochodzi z genetyki behawioralnej: o ile narcyzm i psychopatię warunkują czynniki genetyczne i niewspólne czynniki środowiskowe, o tyle makiawelizm ma istotny komponent wspólnego środowiska. Oznacza to, że makiaweliści nabywają swoje cechy z czasem i posiadają wystarczającą plastyczność fenotypową, aby dostosować się do środowiska (Rauthmann i Will, 2011). Warto podkreślić, że również niedawno opublikowane badania przeprowadzone przez Douglasa, Bore i Munro (2012) na 241 studentach psychologii potwierdzają, iż psychopatia, makiawelizm i narcyzm stanowią odrębne konstrukty o odmiennych profilach zachowania, wstępne dowody wskazują, że  wszystkie trzy cechy „ciemnej triady” chociaż są z sobą powiązane, stanowią jednak oddzielne czynniki.

Z punktu widzenia tzw. „perspektywy unifikacyjnej” „ciemna triada” odzwierciedla jedną globalną cechę osobowości (Jonason i in., 2009; Jonason, Li i Teicher, 2010; Jonason i Webster, 2010). Delroy Paulhus i Kevin Williams (2002) sprawdzali hipotezę o tożsamości trzech konstruktów: makiawelizmu, subklinicznej psychopatii oraz subklinicznego narcyzmu w grupie studentów. Cechy okazały się w średnim stopniu skorelowane. Jedynym wspólnym korelatem spośród cech Wielkiej Piątki okazała się ugodowość (korelacja ujemna). Psychopatów odróżniał od makiawelistów niski poziom neurotyzmu. Natomiast w badaniach Kibeoma Lee i Michaela Ashtona (2005) makiawelizm korelował silnie z pierwotną psychopatią i słabo z narcyzmem. Każda z trzech cech wykazywała korelację ujemną z wymiarem uczciwość — uniżoność.

Żadna z cech modelu Wielkiej Piątki nie korelowała z „ciemną triadą” tak konsekwentnie. Wyłącznie ugodowość wykazywała korelację ujemną z psychopatią i makiawelizmem, ale nie z narcyzmem. Zdaniem Lee i Ashtona (2005) wynika to z tego, iż psychopatia i makiawelizm są bardzo zbliżone — mocno korelują z sobą, natomiast narcyzm jest konstruktem odmiennym. Wynik badań potwierdza  hipotezę McHoskeya, Worzela i Szyarto (1998), zgodnie z którą  makiawelizm i psychopatia stanowią ten sam wymiar osobowości, co więcej makiawelizm jest globalną miarą psychopatii w populacji „normalnych” ludzi. Sharon Jakobwitz i Vincent Egan (2006) ponownie weryfikowali hipotezę, iż „ciemna triada” stanowi pojedynczy wymiar. W przeprowadzonym badaniu skala Mach IV (skala pomiaru makiawelizmu) korelowała silnie z miarami psychopatii (przy czym zdecydowanie silniej z psychopatią pierwotną niż wtórną) i umiarkowanie z narcyzmem. Cała „ciemna triada” korelowała jedynie z ugodowością. Natomiast neurotyzm wiązał się zarówno z makiawelizmem, jak i oboma rodzajami psychopatii. Konstrukty „ciemnej triady” utworzyły jeden czynnik, co potwierdza tezę, że stanowią one jeden wymiar osobowości. W badaniach Jakobwitz i Egana (2006) teza o istnieniu „ciemnej trójki” jako pojedynczego wymiaru potwierdziła się po raz pierwszy w pełni. Związki makiawelizmu z narcyzmem wykazano także na podstawie innych badań (Soyer, Rovenpor, Kopelman, Mullins i Watson, 2001; za: Pilch, 2008).

Bibliografia:

• Cleckley, H. (1941).  The Mask of sanity. Saturday Evening Post. Jan/Feb1975,  24. 1, 14-18.
• Jones, D. N. i Paulhus, D. L. (2011).  The role of impulsivity in the dark triad of personality. Personality and Individual Differences, 51, 670-682.
• Lee, K. i Ashton, M. C. (2005). Psychopathy, machiavellianism, and narcissism in the five        factor model and the HEXACO model of personality structure. Personality and Individ          ual Differences, 38, 1571-1582.
• Pilch,  I. (2008). Osobowość makiawelisty i jego relacje z ludźmi. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.