Ciemna Triada część 2 – poznaj osobowość makiawelisty czyli „mistrza manipulacji”.

Jeżeli interesują Cię zagadnienia związane z psychologią osobowości, może zaintryguje Cię osobowość makiawelisty. Makiawelizm jest jednym z 3 wymiarów tzw. „Ciemnej Triady” osobowości. W niniejszym artykule odpowiem na pytanie, czym makiawelista różni się od niemakiawelisty. Rozważę również to, czy jest mistrzem manipulacji.

Makiawelizm – geneza pojęcia

Pierwsza z cech „ciemnej triady” – makiawelizm to termin pochodzący od nazwiska Niccolo Machiavellego – dyplomaty i doradcy Medyceuszy, renesansowego pisarza politycznego i filozofa. Napisał on „Księcia” – cyniczny poradnik sprawowania władzy,  w którym przedstawił pogląd, iż człowiek z natury jest niezmiennie zły, kieruje się niskimi pobudkami, dąży do maksymalnego zaspokojenia swoich potrzeb, a także zalecał stosowanie wszelkich dostępnych metod oddziaływania (np. podstępu i okrucieństwa) w celu zdobycia i zachowania władzy.

Osobowość makiawelistyczna

W roku 1964 na zjeździe Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego Richard Christie przedstawił koncepcję badań „makiawelizmu w kontaktach międzyludzkich”, badania zostały oparte na bazie metody kwestionariuszowej zwanej skalą MACH, która zawiera stwierdzenia zaczerpnięte z dzieła Machiavellego.  W roku 1970 wspólnie z Florence L. Geis opublikował monografię „Studia nad makiawelizmem” opisującą osobowość człowieka osiągającego cele drogą manipulacji interpersonalnej i prezentującego dwulicowy styl interpersonalny, oparty na cynicznych poglądach i pragmatycznej moralności (Jones i Paulhus, 2009; za Pilch, 2008).

Makiawelizm został ujęty przez Geis i Christiego w 4 punktach:

„1. Względny brak uczuć w kontaktach interpersonalnych – manipulowanie bywa powodowane przez patrzenie na ludzi jak na przedmioty.

2. Nieprzywiązywanie znaczenia do ustalonych norm moralnych – akceptując kłamstwo, oszustwo i wszelkie krętactwo, manipulator ma na względzie jedynie utylitarny aspekt kontaktów z innymi.

3. Nieobecność poważniejszych form zaburzeń psychicznych – manipulator skłonny jest do przyjmowania racjonalnego poglądu na innych i nietracenia kontaktu z obiektywną realnością.

4. Małe zaangażowanie ideologiczne – jest on bardziej zaangażowany taktyką zmierzającą do finalizacji realnego celu niż nieugiętym dążeniem do celów idealnych”.

Makiawelizm jako konstrukt badawczy

Warto podkreślić, że makiawelizm jako konstrukt wzbudził duże zainteresowanie wśród badaczy, do lat 80. XX wieku powstało ponad trzysta publikacji badań. W Polsce pojęcie makiawelizmu zostało spopularyzowane przez Marię Jarymowicz, natomiast skala Mach IV doczekała się polskiej adaptacji dzięki pracy Anny Potockiej-Hoser. Po krótkim zastoju w badaniach, prawdopodobnie spowodowanym krytyką konstruktu, makiawelizm znalazł zastosowanie nie tylko w psychologii społecznej, ale również w psychologii ewolucyjnej, klinicznej, teorii organizacji oraz w teorii gier.  Pojęcie to doczekało się odmiennych definicji, traktujących go albo jako strategię zachowania społecznego albo jako psychopatię w populacji „normalnych” ludzi (Pilch, 2008).

Makiawelizm jako postawa wobec drugiego człowieka

Aktualnie makiawelizm jest określany jako postawa wobec drugiego człowieka polegająca na prezentowaniu:

• pragmatycznych, cynicznych i amoralnych poglądów na świat
• zachowania mające na celu własny interes i korzyści
• zimne, długoterminowe i strategiczne wyrachowanie
• taktykę służącą osiąganiu własnych celów
• brak serdeczności i empatii
• oszukiwanie i manipulację.

Pozytywny makiawelizm?

Pionierzy badań nad makiawelizmem (Christie i Geis) nie nadawali mu pejoratywnego znaczenia, wręcz przeciwnie akcentowali swój podziw dla skuteczności strategii manipulacyjnej. Ich zdaniem „przewaga makiawelistów w manipulowaniu innymi polega na większej celności ich opinii na temat słabości innych ludzi oraz wynika z faktu, że niemakiaweliści pozwalają wyprowadzić się w pole, trzymając się kurczowo swych idealistycznych interpretacji tego, jak ludzie powinni się zachowywać” (Christie i Geis, 1970, s. 358; za: Pilch, 2008). Aktualna wiedza na temat makiawelizmu pojmowanego jako względnie trwała cecha osobowości, nie pozwala rozpatrywać go w kategoriach pozytywnych, chociaż pozostaje nadzieja na wykorzystanie w przyszłości strategii manipulacyjnych dla dobra ogółu.

Makiawelista – co go wyróżnia?

Zatem, warto się zastanowić, jacy w istocie są makiaweliści i czym różnią się od niemakiawelistów. Niewątpliwie, makiawelistów, czyli osoby o wysokich wskaźnikach makiawelizmu, odróżnia od niemakiawelistów, czyli osób o niskich wskaźnikach makiawelizmu, stopień akceptacji poglądów Machiavellego na temat natury ludzkiej, stosunek do norm moralnych, różnice osobowościowe oraz różnice w zachowaniu.

Tym co charakteryzuje makiawelistów jest dewaluowanie innych ludzi, postrzeganie ich jako gorszych – leniwych, słabych, nieuczciwych, naiwnych, co uzasadnia i usprawiedliwia nielojalność, pogardę, a nawet sprytne manipulowanie nimi w celu osiągnięcia określonych korzyści. Posiadanie takich poglądów jest przyczyną traktowania innych ludzi w sposób przedmiotowy.

Z kolei niemakiaweliści sądzą, iż takie poglądy są przejawem cynizmu, a ich stosunek do innych ludzi ma charakter podmiotowy. Warto podkreślić, że makiawelistów cechuje znajomość i rozumienie norm moralnych, jednakże ich podejście do nich jest instrumentalne. Nie respektują ich wtedy, gdy mogłoby to im przeszkodzić w realizacji osobistego celu, którego zdobycie jest dla makiawelistów priorytetem. Jednakże będą przestrzegać norm w sytuacji, gdyby naruszenie ich mogło narazić makiawelistów na straty. Natomiast niemakiaweliści respektują normy współżycia społecznego, niezależnie od tego, czy jest to dla nich korzystne, czy też nie.

Za najbardziej charakterystyczną i istotną cechę makiawelisty, Christie i Geis (1970; za: Pilch, 2008) uznali chłód emocjonalny. „Syndrom chłodu” przejawia się nie tylko w braku empatii, ale również w braku zaangażowania w relację interpersonalną.

Makiawelista potrafi w pełni kontrolować sytuacje konfliktowe — koncentrować się na celu, analizować dane, dobierać strategię, osiąga to dzięki przewadze orientacji poznawczej nad orientacją emocjonalną. Jest on również odporny na wpływ społeczny, nie ulega perswazji w imię zaspokojenia potrzeb innych lub wbrew własnym interesom. Makiawelista jest zmotywowany egocentrycznie, dąży do osiągnięcia celów osobistych, nawet kosztem celów i potrzeb innych, także bliskich osób.

Syndrom właściwości niemakiawelicznych — „syndrom ciepła” — nazwany został „łagodnym kontaktem”. Niemakiawelista skupia się na partnerze interakcji, jest zaangażowany emocjonalnie w relację, ważne są dla niego nie tylko własne pragnienia i uczucia, ale także cele i emocje drugiej osoby. Jest podatny na wpływ społeczny, podporządkowuje się wymogom sytuacji, nie podejmując próby jej kontroli. W sytuacji konfliktowej brak mu emocjonalnej odporności, co sprawia, iż jego zachowanie ulega wtedy dezorganizacji (Pilch, 2008). Interakcyjny model, stanowiący podstawę badań empirycznych, opierał się na założeniu, że różnice w poziomie makiawelizmu sprawiają, że ludzie zachowują się w przewidywalny sposób, zależny od określonych cech sytuacji (Christie, Geis, 1970; za: Pilch, 2008).

„Makiawelistę cechuje chłód emocjonalny i orientacja na osiągnięcie sukcesu w dążeniu do celu oraz orientacja na wyrażone wprost, poznawcze wskazówki, zawarte w sytuacji. Niemakiawelista jest osobą otwartą, łatwo angażującą się emocjonalnie, zorientowaną na interakcję, przyjmującą ukryte założenia, dotyczące interakcji, i podatną na dystraktory. W sytuacji o luźnej strukturze, a zatem w sytuacji, w której role uczestników i sposoby osiągania celów nie są wyraźnie określone, makiawelista inicjuje i kontroluje jej strukturę, dążąc do wykorzystania wszystkich dostępnych zasobów.

Natomiast niemakiawelista — akceptując strukturę sytuacji narzuconą przez innych — angażuje się w proces interakcji, respektując jednocześnie ograniczenia, jakie wynikają z ukrytych założeń, dotyczących np. lojalności czy wzajemności. W sytuacji o wyraźnej strukturze obaj działają zgodnie z wymaganiami, jednak makiawelista czyni to z małym, a niemakiawelista z dużym zaangażowaniem.” (Pilch, 2008, s.18-19)

W kolejnym artykule zaprezentuję narcyzm subkliniczny jako wymiar osobowości, jeżeli spodobał Ci się niniejszy artykuł, może zainteresuje Cię Ciemna Triada cz.1. Podróż do ciemnych zakamarków osobowości.