Ciemna Triada część 4 – o psychopatach, którzy są wśród nas
Trzecim elementem składowym „ciemnej triady” jest subkliniczna psychopatia. Niewątpliwie, psychopatia do dnia dzisiejszego stanowi jedno z najbardziej wieloznacznych i kontrowersyjnych pojęć z zakresu psychiatrii i psychologii klinicznej.
Psychopatia – geneza pojęcia
Termin „psychopatia” został wprowadzony przez niemieckiego psychiatrę J.L.A. Kocha w roku 1891, który dla wyjaśnienia degeneracji moralnej użył określenia „upośledzenie psychopatyczne” . Inne źródła podają, iż pochodzenie tego konstruktu zawdzięczać możemy francuskiemu lekarzowi P. Pinelowi, który zastosował termin manie sans delire (obłęd moralny) w stosunku do jednostek, które wykazywały impulsywne, gwałtowne zachowania, mimo iż wydawały się być zdrowe w sensie psychicznym.
„Maska zdrowia”
Istotną rolę w badaniach nad psychopatią odegrał Harvey M. Cleckley, w książce „The Mask of Sanity” („Maska zdrowia”) opublikowanej w 1941 zaprezentował przełomowe spojrzenie na psychopatię stanowiące nadal punkt odniesienia dla współczesnych badaczy. Cleckley opracował 16 kryteriów diagnostycznych, które można pogrupować w trzy kategorie:
a) wskaźniki pozytywnego przystosowania (ponadprzeciętna inteligencja, biegłość społeczna, brak urojeń i innych zaburzeń myślenia, brak neurotycznych objawów, słabe tendencje samobójcze);
b) wskaźniki zaburzenia zachowania (niesolidność, nieodpowiedzialność, rozwiązłość seksualna, impulsywne antyspołeczne zachowania, nieumiejętność uczenia się na bazie doświadczeń, brak planów życiowych oraz brawurowe zachowania pod wpływem alkoholu);
c) wskaźniki upośledzonej więzi społecznej i braku emocjonalnej wrażliwości (brak wyrzutów sumienia i wstydu, ubóstwo w reakcjach afektywnych, egocentryzm, nieumiejętność kochania, kłamliwość i nieszczerość, brak lojalności oraz prawdziwego wglądu w siebie).
Psychopatia w ujęciu Cleckley’a
Warto zauważyć, że Cleckley nie charakteryzował psychopatów jako antagonistycznych, gwałtownych czy okrutnych. Co więcej, jego koncepcja wykraczała poza jednostki, które przejawiały antyspołeczne zachowania. Cleckley opisywał również przykłady psychopatów, którym się powiodło (współcześnie określanych mianem psychopatów subklinicznych) odnoszących sukcesy jako lekarze, naukowcy, biznesmeni. Z jego perspektywy etiologia psychopatii wiązała się z głęboko zakorzenionym upośledzeniem procesów emocjonalnych porównywalnym z semantyczną afazją lub daltonizmem. Rozpatrując psychopatię z tej perspektywy, występowanie wspomnianego podstawowego upośledzenia określało obecność zaburzenia.
Reasumując psychopatia w ujęciu Cleckley’a przyjmuje dwie formy: pierwotną i wtórną. Psychopatia pierwotna stanowi zespół psychopatycznych dyspozycji psychicznych takich jak; egoizm, brak skrupułów (brutalność) i empatii, powierzchowny urok osobisty, wykorzystywanie innych. Natomiast psychopatia wtórna odnosi się do stylu życia i zachowań antyspołecznych (np. kryminalnych), prezentowanych przez osoby nieposiadające tego typu właściwości.
Alternatywne spojrzenia na psychopatię
Badacze psychopatii, współcześni Cleckley’owi, prezentowali odmienne spojrzenie na omawiane zaburzenie opierając się na przykładach psychopatów (przestępców). McCord i McCord w opracowaniu „The Psychopath: An Essay on the Criminal Mind” podkreślili wagę takich cech psychopatycznych jak: chłód emocjonalny, społeczne dystansowanie się, groza i rozhamowanie. Inni badacze psychopatii należący do ery Cleckley’a wskazywali również agresję i okrucieństwo jako cechy typowe dla psychopatii kryminalnej. Warto podkreślić, że ich prace stały się kamieniem węgielnym dla współczesnego rozumienia pojęcia – definiowanego w Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – DSM-III, a później w DSM-IV i DSM-V jako antysocjalne zaburzenie osobowości, które przejawia się agresywnością i destrukcyjnym zachowaniem, skłonnością do wykroczeń w dzieciństwie oraz impulsywnością, oszukiwaniem, brawurą, agresywnością i przestępczymi dewiacjami.
Aktualnie jedną z najbardziej popularnych koncepcji psychopatii opartej na dokonaniach Cleckley’a jest koncepcja stworzona przez Roberta Hare, która miała rozpatrywać psychopatię jako jednolity konstrukt opisujący sprawców przestępstw. Oryginalnie koncepcja R. Hare zakłada zatem istnienie dwóch podstawowych czynników składających się na obraz psychopatii:
czynnika afektywno-interpersonalnego – psychopatia pierwotna (dzielącego się na aspekty afektywne i aspekty interpersonalne)
czynnika antyspołecznego stylu życia – psychopatia wtórna (dzielącego się na aspekty impulsywno-nieodpowiedzialne oraz aspekty antyspołecznego zachowania).
Współcześnie powstało niewiele prac badawczych, które analizowałyby problem psychopatii w populacji ogólnej z wykorzystaniem narzędzi do diagnozy klinicznej. Pozwoliły one jednak na rozszerzenie pojęcia psychopatii o aroganckie i podstępne zachowania (np. manipulowanie innymi), brak zdolności do doświadczania emocji (tzw. chłód emocjonalny), impulsywne i nieodpowiedzialne zachowanie (np. poszukiwanie grozy) oraz o antyspołeczne zachowania stanowiące symptomy subklinicznej psychopatii rozumianej nie kategorialnie, ale wymiarowo jako kontinuum cechy. Stwierdzono, iż psychopaci subkliniczni (wcześniej określani mianem psychopatów niekryminalnych lub psychopatów, którym się powiodło) funkcjonują albo jako pierwotni psychopaci (wyróżniający się niską empatią, niskim poziomem lęku) albo wtórni psychopaci, charakteryzujący się antyspołecznymi zachowaniami np. kryminalnymi tendencjami, wyższym poziomem lęku.
Nowatorskie ujęcie psychopatii
Obecnie najbardziej nowatorskie podejście do zagadnienia psychopatii zaproponował Christopher J. Patrick. Patrick, a także Fowles i Krueger (2009) stworzyli trójczynnikowy model psychopatii, opisujący psychopatię z punktu widzenia trzech odrębnych fenotypowych obszarów (konstruktów):
Pierwszy z konstruktów – zuchwałość jest rozumiany jako styl wiążący się z umiejętnością zachowywania spokoju i skupienia w sytuacjach wymagających presji i zagrożenia oraz ze zdolnością do szybkiego radzenia sobie ze stresującymi wydarzeniami, dużą pewnością siebie i społeczną sprawnością, jak również tolerancją na sytuacje nieznane i niebezpieczne. Z zuchwałością związane są takie pojęcia jak nieustraszona dominacja , bezczelność, nieustraszoność, odporność i odwaga. Widocznymi przejawami zuchwałości w zachowaniu są niewzruszoność, pewność siebie, asertywność, zdolność przekonywania, odwaga i ryzykanctwo.
Kolejny konstrukt – podłość opisuje konstelację atrybutów (cech) obejmującą brak empatii, pogardę dla innych, jak również brak bliskich związków z innymi, buntowniczość, poszukiwanie ekscytacji, wykorzystywanie innych, umacnianie pozycji poprzez okrucieństwo. Z podłością wiążą się takie terminy jak bezduszność, chłód emocjonalny i wrogość. Warto podkreślić, że pojęcie podłości jest kluczowe dla psychopatii kryminalnej.
Ostatni z konstruktów – rozhamowanie jest terminem używanym tutaj do opisywania ogólnej skłonności do impulsywnego kontrolowania problemów, wiążącego się z brakiem planowania i przewidywania, upośledzoną regulacją afektu i popędów, domaganiem się natychmiastowej gratyfikacji oraz brakiem kontroli zachowania. W odniesieniu do osobowości rozhamowanie można traktować jako związek impulsywności i negatywnej afektywności. Natomiast widoczne przejawy rozhamowania w zachowaniu to: nieodpowiedzialność, niecierpliwość, impulsywne działanie prowadzące do negatywnych konsekwencji, wyobcowanie i brak zaufania, agresywny acting-out, niesolidność, podatność na uzależnienia od substancji psychoaktywnych, angażowanie się w działania nielegalne, niezgodne z prawem. Wprawdzie we wczesnych opracowaniach aspekt rozhamowania traktowano jako synonim psychopatii, o tyle współcześnie jest ono wyrazem podwyższonej negatywnej uczuciowości (emocjonalności) w przeciwieństwie do braku niepokoju czy też lęku. Ponadto jest ono kojarzone z zaburzeniami nastroju w dzieciństwie i życiu dorosłym, a także skłonnościami samobójczymi.
Zamiast podsumowania
To był ostatni artykuł z cyklu „Ciemna triada”, jeżeli zainteresował Cię ten temat, a nie przeczytałeś poprzednich tekstów, zapraszam do lektury.