Wiara w teorie spiskowe – cz.1 – perspektywa psychologiczna
Teorie spiskowe – skąd się biorą? Kto w nie wierzy i dlaczego? Czy istnieje sposób, by je obalić? Z tymi pytaniami próbuję się mierzyć w niniejszym artykule.
Covid-19
Nie sposób zaprzeczyć, że rok 2020 jest czasem szczególnym, przede wszystkim ze względu na ogłoszoną pandemię Covid-19, która zmieniła naszą codzienność w wymiarze osobistym, rodzinnym, zawodowym, zdrowotnym, społecznym i politycznym. Nie zamierzam wypowiadać się szerzej na temat koronawirusa od strony medycznej. Nie będąc lekarzem nie czuję się uprawniona do wygłaszania tez i przekonywania kogokolwiek do swoich subiektywnych racji. Nie będę też poruszać aspektów politycznych pandemii, w końcu żaden ze mnie polityk.
Natomiast chciałabym wykorzystać obecną sytuację, by zastanowić się nad kwestią teorii spiskowych z psychologicznego punktu widzenia. Interesuje mnie zarówno ich pochodzenie, jak i konsekwencje w wymiarze osobistym i społecznym. Myślę, że koronawirus (chociaż nie tylko) stał się jednym z lepszych pretekstów dla powstawania teorii spiskowych, które rozprzestrzeniają się dokładnie rzecz ujmując, niczym wirus w Internecie (zwłaszcza za pośrednictwem mediów społecznościowych).
„Prawda” o koronawirusie
Przeglądając Internet, a szczególnie takie media jak Facebook czy YouTube, napotykasz na artykuły lub filmy – opowiadające o pochodzeniu koronawirusa, jego rozprzestrzenianiu się, metodach prewencyjnych, leczniczych itd. Może zastanawiasz się, które z nich prezentują obiektywną prawdę, a które są zmanipulowane i stanowią teorię spiskową. Zapewne niejeden raz czytałeś o tym, iż koronawirus pochodzi od nietoperzy albo, że jest bronią biologiczną, którą stworzyli Chińczycy (albo Amerykanie), jak również że wyprodukowali go szaleni ekolodzy.
W mediach społecznościowych natknąłeś się na informacje wiążące koronawirus z technologią 5G, rozważające możliwość, iż sam koronawirus ma na celu doprowadzić do depopulacji. Natomiast wszelakie obostrzenia (maseczki określane pejoratywnie jako „kagańce”) wprowadzane w związku z pandemią (nazywaną plandemią) służą wyłącznie ograniczeniu praw obywatelskich. Ba nawet rozsadzeniu demokracji, całkowitemu podporządkowaniu człowieka rządzącym. Nakreślany obraz w takich „newsach”, czy też raczej „fake newsach” może przerażać, gdyż przypomina on wizję przyszłości z kultowej powieści Orwella „Rok 1984”.
Teorie spiskowe a myślenie
Może zastanawiasz się, skąd się biorą takie pomysły na tłumaczenie bieżących, trudnych emocjonalnie wydarzeń? Z psychologicznego punktu widzenia powstawanie teorii spiskowych wiąże się z potrzebą szybkiego rozwiązania (wytłumaczenia) problemu – wówczas nie myślimy analitycznie, gdyż to wymaga czasu. Zamiast na spokojnie zastanowić się nad problemem, poszukać wiarygodnych informacji i samodzielnie wyciągnąć wnioski zdajemy się na myślenie uogólnione (intuicyjne) oparte na heurystykach. Heurystyki to nic innego jak uproszczone reguły wnioskowania, które często są obarczone błędem. Niemniej jednak stosujemy je, gdyż są wygodne, dzięki nim czujemy się bezpieczniej (także w sensie emocjonalnym) – bowiem „rozumiemy” to co było dla nas niezrozumiałe.
Czy należy wysnuć z tego wniosek, iż ludzie inteligentni zawsze myślą analitycznie, a pozostali obdarzeni niższym IQ mają skłonność do używania heurystyk i ulegają wierze w teorie konspiracyjne? Odpowiedź brzmi – nic bardziej mylnego. Wiara w teorie spiskowe nie ma nic wspólnego z inteligencją. Natomiast możemy mówić o tym, iż ludzie różnią się stopniem natężenia wiary w alternatywne wyjaśnienia rzeczywistości. Innym słowy twój umysł może:
- akceptować je bez cienia wątpliwości
- odrzucać z pełnym przekonaniem
- rozważać je analitycznie i czasem zakładać, że może w nich być jakaś odrobina prawdy.
Mentalność spiskowa
Jeżeli bez żadnego krytycyzmu akceptujesz teorie uznawane za spiskowe prawdopodobnie posiadasz tzw. „mentalność spiskową”(charakteryzującą się przekonaniem, iż ludzie u władzy manipulują społeczeństwiem, mają niecne plany wobec obywateli itd.). Co ciekawe umysł miłośnika teorii spiskowych dostrzega korelacje oraz związki przyczynowo-skutkowe w wydarzeniach, które nie mają z sobą związku.
Warto podkreślić, iż jak wspomniałam różnimy się tylko stopniem wiary w alternatywne teorie, dlatego należy porzucić pogardliwy ton mówiąc o ich wyznawcach. Każdy z nas przynajmniej raz uwierzył w teorię spiskową – Joseph E. Uscinski (politolog z Uniwersytetu Miami) utrzymuje, iż potwierdzają to wykonane przez niego badania. Pisze o tym w swojej książce „Conspiracy Theories: A Primer” – w której definiuje teorię spiskową jako tłumaczenie zdarzeń działaniami niewielkiej grupy wpływowych osób, która w tajemnicy realizuje swoje partykularne interesy na szkodę ogółu.
Jak obalić teorie spiskowe?
Czytając artykuły, oglądając filmy przedstawiające alternatywę wyjaśnienia wydarzeń bieżących albo minionych, można by zastanowić się nad tym jak je obalić, by nie stanowiły „fake newsów”, nie wprowadzały ludzi w błąd.
Niestety, nie wymyślono do tej pory niczego skutecznego. Wprawdzie powstają portale, które biorą pod lupę fake newsy i teorie spiskowe pojawiające się w przestrzeni medialnej, niestety ich przekaz nie dotrze do wyznawców tego typu teorii. Przekonać może tylko tych, których myślenie cechuje niższy poziom wiary w ich prawdziwość i chęć ich bardziej analitycznego rozpatrywania.
Teorie te są trudne do obalenia – gdyż dotyczą one spraw, wydarzeń – których nie możemy sprawdzić. Mówią one natomiast o podstępnych (makiawelistycznych) działaniach wpływowych grup ludzi. Zatem dotykają tego, czego nie możemy zobaczyć, co jest ukryte. I jak tu udowodnić, że tego typu działania w ogóle nie mają miejsca, że to tylko fałszywa teoria?
Podsumowanie
Teorie spiskowe pozostaną z nami na zawsze, będą tłumaczyć mniej zrozumiałą rzeczywistość. Wiara w nie daje bowiem poczucie bezpieczeństwa we współczesnym świecie, daje również poczucie wiedzy i władzy tym, którzy dzięki tym teoriom czują się uprzywilejowani.
Jeżeli zainteresował Cię ten artykuł, za tydzień ukaże się kolejny z tej serii dotyczący nie tylko psychologicznych, ale społecznych implikacji teorii spiskowych.