Podróż do krainy świadomości – umysł i jego pułapki

Nasza percepcja samych siebie i rzeczywistości jest obarczona bierzmem niedokładności i niedoskonałości. Błędy poznawcze, heurystyki i iluzje sprawiają, iż jesteśmy uwięzieni w pułapkach umysłu. Jak podnieść naszą świadomość i nie dać się nabrać na pułapki umysłu ?

Zagadki naszej świadomości – jak nasz umysł próbuje nas oszukać?

Subiektywna świadomość, czyli mit nieomylności

Każdy człowiek, niezależnie od rasy, narodowości, płci, kultury, czy też wykształcenia nie jest zdolny do całkowicie obiektywnego wglądu w siebie oraz oceny innych – ich osobowości, zachowań. Wszyscy jesteśmy w mniejszym lub większym stopniu stronniczy i to jest fakt obiektywny. Zapewne chciałbyś wiedzieć, z czego to wynika.  Zgodzisz się ze mną, iż posiadasz określone poglądy, wierzenia, opinie, sądy w oparciu, o które podejmujesz określone decyzje i wydajesz takie, a nie inne osądy. Wynikają one z twojego indywidualnego doświadczenia zdobywanego wraz z wiekiem. Czy zdobywając wiedzę i doświadczenie, stajesz się nieomylny w opiniach, ocenach i podejmowanych decyzjach? Niestety tak nie jest, wręcz przeciwnie, w twojej świadomości powstaje baza subiektywnych poglądów,  w tym również nieuświadomionych uprzedzeń, które czynią Cię stronniczym w ocenie swojej osoby, a także innych. Co ciekawe, nie oznacza to, iż jesteś w pełni nieświadomy własnych subiektywnych przekonań, niewielki ich procent jest dostępny twojej świadomości.

Mechanizmy myślenia według Aronsona

Czy jest to w pełni zadowalające wytłumaczenie przyczyny stronniczości? Nie sądzę – dlatego warto odwołać się do autorytetów z dziedziny psychologii społecznej i psychologii poznawczej. Elliot Aronson ustalił w wyniku badań, że nasze interpretacje, decyzje i związane z nimi zachowania zależą od sposobu myślenia. Sposób w jaki myślimy jest natomiast zdeterminowany dwoma mechanizmami w naszym mózgu. Pierwszy mechanizm – intuicyjny i instynktowny charakteryzuje myślenie szybkie i nieświadome. Drugi mechanizm – logiczny i racjonalny działa wolno i wymaga od nas sporego wysiłku (koncentracji i uwagi).

Dwa systemy myślenia według Kahnemana

Warto podkreślić, iż teoria Aronsona jest również oparta na badaniach Daniela Kahnemana  – który stwierdził, iż człowiek dysponuje 2 systemami myślenia – szybkim i automatycznym oraz wolnym i  racjonalnym.

• System 1 jest nieświadomy, odpowiada za myślenie na skróty. „Dzięki” niemu  popełniamy błędy w osądzaniu ludzi (błędy poznawcze tj. „efekt aureoli”, „efekt pierwszego wrażenia” to tylko wybrane skutki jego działania). Zapewne również system 1 jest po części odpowiedzialny za doświadczanie iluzji i stosowanie heurystyk.
• System 2 jest racjonalny, działa wolno i wymaga skomplikowanej analizy. W tym trybie myślenia koncentrujemy się, dokonujemy świadomego wyboru w zakresie decyzji  oraz zachowania. Wykorzystujemy go przykładowo dokonując skomplikowanych obliczeń arytmetycznych, pisząc artykuł, czy też wygłaszając przemówienie.

Jak działa umysł, czyli filtry rzeczywistości

Omawiając kwestię percepcji rzeczywistości warto przywołać takie pojęcia jak błędy poznawcze i heurystyki. Są one wpisane w nasze codzienne funkcjonowanie, dzięki nim jest nam łatwiej przetrwać w świecie, który dostarcza nam zawrotną ilość bodźców i informacji. Dzięki pewnym skrótom myślowym można oszczędzić nasz mózg, zużyć mniej zasobów poznawczych, by podjąć określoną decyzję. Skróty myślowe działają jak filtry, pozwalają zrozumieć otaczającą nas rzeczywistość i tym samym ułatwiają funkcjonowanie w społeczeństwie w sytuacjach prozaicznych. Aczkolwiek w sytuacjach poważnych mogą prowadzić do katastrof osobistych lub zawodowych.

Błędy poznawcze naszego umysłu

Wspomniany wcześniej „efekt aureoli” polega na przypisywaniu cech pozytywnych osobom ocenianym przez nas pozytywnie w oparciu o dane kryterium. Na przykład osobom atrakcyjnym fizycznie przypisujemy pozytywne cechy osobowości, w tym inteligencję. Konsekwencją takiego błędu poznawczego może być wybór nieodpowiedniego kandydata na stanowisko kierownicze w twojej firmie. Wówczas ignoruje się niepokojące sygnały – brak kompetencji i doświadczenia kandydata, gdyż działający „efekt aureoli” zniekształca naszą percepcję drugiej osoby.

Heurystyki

Heurystyki zostały nazwane i scharakteryzowane przez dwóch amerykańskich badaczy, wspomnianego wcześniej Daniela Kahnemana oraz Amosa Tversky’ego. Są oni autorami „teorii perspektywy”, która mówi, iż człowiek, podejmując decyzje nie czyni tego w oparciu o racjonalne przesłanki, ale będąc pod presją czasu i natłoku przytłaczających informacji, stosuje heurystyki.

Heurystyki to nic innego jak uproszczone reguły wnioskowania: wśród nich warto wspomnieć o heurystyce dostępności i heurystyce pozornych korelacji. Pierwsza z nich to uproszczona metoda wnioskowania polegająca na przypisywaniu większego prawdopodobieństwa zdarzeniom, które łatwiej przywołać do świadomości i są bardziej nacechowane emocjonalnie. Przykładem stosowania tej heurystyki jest „efekt świeżości” polegający na silniejszym oddziaływaniu informacji, które otrzymaliśmy ostatnio. Innym błędem poznawczym będącym skutkiem heurystyki dostępności jest „egocentryzm atrybucyjny”. Polega on na przypisywaniu sobie większych zasług za wykonanie zespołowej pracy niż wynika to z obserwacji osoby postronnej. Z kolei „heurystyka pozornych korelacji” to dostrzeganie związków przyczynowo-skutkowych w zdarzeniach, które nie są od siebie zależne. Przykładem jest przypisywanie talizmanowi szczęścia sukcesów w miłości i finansach.

Iluzje optyczne

Jak już wiesz, mózg człowieka jeżeli nie jest w stanie przetworzyć określonych informacji, stosuje taktykę „na skróty”. W przypadku percepcji wzrokowej mózg w oczekiwaniu na obejrzany obraz wytwarza reprezentację umysłową, bazując na wcześniejszych doświadczeniach. Iluzje wzrokowe i optyczne są dowodem na zarówno niedoskonałość naszej percepcji, jak i na geniusz naszego umysłu. Interesujące jest to, iż nawet jeśli mamy wiedzę dotyczącą działania określonych złudzeń i iluzji, i tak im ulegamy.

Kończąc artykuł, zapraszam Cię do obejrzenia ciekawego rankingu 10 niesamowitych iluzji optycznych. Jeżeli nie czytałeś jeszcze pierwszej części artykułu o podróży do krainy świadomości, kliknij ten link.